เคบาย่า คืออะไร?

เคบาย่าเป็นเสื้อของสตรีพื้นเมืองแถบเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ได้แก่ ประเทศบรูไน อินโดนีเซีย มาเลเซีย สิงคโปร์และภาคใต้ของประเทศไทย ยังเป็นที่นิยมในบางพื้นที่ทางตอนใต้ของฟิลิปปินส์และกัมพูชา เป็นเสื้อคลุมตัวนอกมีชายเสื้อเปิดด้านหน้าไม่นิยมใส่กระดุมแต่จะยึดด้วยเข็มกลัดเดี่ยวตามช่องหรือพวงเข็มกลัดแม่ลูกที่เรียกว่า “โก่สั้ง” สวมใส่กับผ้าถุงปาเต๊ะ ชาวมลายูจึงนิยมเรียกว่า “ซารอง เคบาย่า(Sarong Kebaya)” เคบาย่านิยมตัดเย็บด้วยเนื้อผ้าชนิดต่างๆที่ให้น้ำหนักเบาสวมใส่สบายและดูสง่างาม ได้แก่ ผ้าไหม ผ้าฝ้าย ผ้าลูกไม้ผ้าเนื้อโปร่ง มักประดับตกแต่งด้วยงานปัก ฉลุ ด้วยเคบาย่าเป็นที่นิยมสวมใส่ในหลากหลายชุมชนเป็นพื้นที่กว้างและสืบทอดยาวนานกันมากว่า ๓๐๐ ปี เคบาย่าในแต่ละชุมชนจึงได้มีการพัฒนาสร้างสรรค์ก่อเกิดวิวัฒนาการที่แตกต่างกันได้หลายรุ่นหลายรูปแบบ

ศัพทมูลวิทยา

เคบาย่า (Kebaya) สันนิษฐานว่ามาจากคำว่า “Qaba” เป็นภาษาอาหรับระบุในพจนานุกรมฮอบสันจาคอบในปี พ.ศ.๒๔๒๙ แปลว่า “เสื้อ” เดิมเป็นภาษาเปอร์เซีย แปลว่า “เสื้อแห่งเกียรติ” ในคริสต์ศตวรรษที่ ๑๖-๑๗ ชาวโปรตุเกสใช้คำว่า “Cabaya” ในการเรียกเชือกเส้นยาวของชาวมุสลิม ชาวโปรตุเกสได้เข้ามาปกครองแหลมมลายูเปิดเส้นทางการค้าทางทะเลสู่อินเดียและอาหรับ ได้นำวัฒนธรรมการสวมเสื้อคลุมยาวมาเผยแพร่ที่ต่อมาเรียกเป็นภาษามลายูว่า “Kebaya”

กำเนิดและวิวัฒนาการของเคบาย่า

เคบาย่ากำเนิดในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ในศตวรรษที่ ๑๖ ชาวโปรตุเกสที่เป็นผู้นำบุรุษได้สวมเสื้อคลุมยาวเรียก Caba หรือ Cabaya เผยแพร่ชุดนี้มายังอินเดีย เมื่อโปรตุเกสยึดเมืองกัว(Gao)ในปี พ.ศ.๒๐๕๓ และยึดมะละกาในปี พ.ศ.๒๐๕๔ จึงนำชุดนี้มาเผยแพร่ที่เอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ในยุคนั้นเป็นที่นิยมสวมใส่ทั้งบุรุษและสตรี

ช่วงคริสต์ศตวรรษที่ ๑๖ ชาวมุสลิมในแหลมมลายูได้ประดิษฐ์ชุด Baju Kurung ที่มีชายยาวปกปิดร่างกายมิดชิดเป็นที่นิยมในหมู่สตรีมุสลิมจนเป็นชุดประจำชาติของมาเลเซียในปัจจุบัน ราวศตวรรษที่๑๗ เมื่อเนเธอแลนด์ได้เปิดเส้นทางสินค้าผ้าลูกไม้จากยุโรปผ่านอินเดียมายังมลายู สตรีชาวยุโรปที่มาอาศัยในคาบสมุทรมลายูเริ่มใช้ผ้าฝ้ายเนื้อบางและมีการนำลายลูกไม้(Lace) เข้ามาประดับตกแต่ง ช่วงกลางศตวรรษที่ ๑๙ สตรีชาวดัตช์นิยมสวมใส่ชุดเคบาย่าเนื้อบางจากผ้าฝ้ายสีขาวผสมผสานลายลูกไม้กับผ้าถุงที่ผลิตในแถบมลายู โดยยังมีข้อห้ามต่อสตรีบางกลุ่ม ด้วยประสงค์ให้สามารถแบ่งแยกชาติพันธุ์ในที่สาธารณะได้ เคบาย่าจึงสวมใส่เฉพาะหมู่สตรีพื้นเมืองชาวอินโดนีเซียและชาวยุโรปเท่านั้น จนกระทั่งวันที่ ๑๐ กุมภาพันธ์ พ.ศ.๒๔๕๓ (ตรงกับรัชสมัยรัชกาลที่ ๕) ได้มีประกาศของผู้ปกครองในมลายูอนุญาตให้สตรีเพอรานากันที่มีฐานะสวมใส่ชุดเคบาย่าได้ สตรีเพอรานากันไม่มีข้อจำกัดเกี่ยวกับการแต่งกายในสังคมดั่งสตรีมุสลิม จึงดัดแปลงแบบชุดเคบาย่าให้ใช้เนื้อผ้าโปร่งบางสวมใส่สบาย มีชายเสื้อหดสั้นลงและรัดรูปเข้าเอวสะโพกมากขึ้น รวมถึงประดับตกแต่งชุดเคบาย่าด้วยลวดลายความเชื่อแบบจีนมาผสมผสานลวดลายผ้าลูกไม้จากยุโรป เคบาย่าแบบสั้นเริ่มเป็นที่นิยมและก่อเกิดเคบาย่าชนิดต่างๆตามมา

เคบาย่าเป็นเสื้อที่ตัดจากผ้าเนื้อบาง โปร่ง ไม่มีกระดุม แต่กลัดด้วยชุดกระดุมเข็มกลัดที่เรียกว่า หรือ “โก่สั้ง (Kerongsang)” รุ่นแรกๆจะมีแขนเสื้อยาวถึงข้อมือ ปัจจุบันสตรีในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้นิยมเรียกเคบาย่าสำหรับรุ่นที่ชายเสื้อด้านล่างยาวระดับเอว แต่มีชายแหลมยาวเลยลงมาต้นขา เคบาย่านิยมใส่เป็นเสื้อคลุมตัวนอก สวมเสื้อตัวในหรือชุดชั้นในขนาดใหญ่ไว้ด้านในก่อเกิดมิติของศิลปะ เคบาย่ามีวิวัฒนาการหลากหลายแบบในแต่ละพื้นที่ อย่างไรก็ตามชุดต้นแบบคือ ชุดครุยยาว ( Baju Panjang) ก็ยังได้รับนิยมตัดเป็นชุดเจ้าสาวและสวมใส่ในผู้สูงอายุ

เคบาย่าชนิดต่างๆ

Baju Panjang ชุดต้นแบบเคบาย่า

ชุดต้นแบบ Baju Panjang Baju แปลว่า“เสื้อ” Panjang แปลว่า“ยาว” ไทยเรียกชุด “ครุยยาว”จัดเป็นเคบาย่าแบบยาวเลยเข่าลงมาระดับแข้งเว้นประมาณ ๒๐-๓๐ เซนติเมตรให้เห็นชายผ้าถุงและรองเท้าปักแสดงลวดลายสวยงามที่เข้ากัน เคบาย่าจะเป็นเสื้อคลุมตัวนอกทำจากเนื้อผ้าจะใช้ผ้าทึบหรือโปร่งก็ได้แต่ให้มีน้ำหนักเบา ด้านในจะสวมชุดคอตั้งแขนจีบที่มีเนื้อผ้าบางปกคลุมชุดชั้นใน ชุดครุยยาวมักมีคอรูปตัววี ทำให้คอเสื้อตัวใน(คอตั้งแขนจีบ)ที่นิยมเป็นสีอ่อนโผล่ขึ้นโดยรอบคอประมาณ ๔-๕ เซนติเมตรแสดงความสุภาพ แขนเสื้อยาวถึงข้อมือ ขอบเสื้อบางชิ้นอาจจะตกแต่งด้วยริบบิ้นขนกระต่าย กลัดด้านหน้าด้วยกระดุมโกสังตัวใหญ่กลัดระดับคอตรงมุมตัววี ตัวลูกก็ไล่ลงระดับอก บางท่านอาจสวมใส่สร้อยคอร่วมด้วย ผู้สวมใส่ชุดนี้จะนิยมทำผมชะอีโบย สวมมงกุฎดอกไม้ไหวหรือสวมมงกุฎไข่มุก เหน็บต่างหู นิ้วสวมแหวน ถือผ้าเช็ดหน้า สวมรองเท้าปักด้วยลูกปัดหลากสีสัน ชุดครุยยาวนิยมสวมใส่ในสตรีสูงวัยที่ภูมิฐานและเป็นชุดสำคัญของเจ้าสาวในพิธีแต่งงาน

ต่อมาสตรีเพอรานากันได้ปรับแบบชุดครุยยาวให้ชายเสื้อสั้นลงเทียมเอวโดยรูปลักษณ์ส่วนอื่นยังคงเช่นเดิม เรียกว่าชุด “ครุยสั้น”หรือ“ครุยท่อน” เครื่องประดับที่เด่น แสดงให้เห็นก็คือ เข็มขัดรอบเอว และ ถุงเงินถุงทองที่คาดห้อยติดกัน แสดงให้เห็นฐานะความร่ำรวยของสตรีผู้สวมใส่ ยังแสดงความงดงามของผ้าถุง หรือ ปาเต๊ะได้ชัดเจนขึ้น รวมถึงให้ความคล่องตัวยามเคลื่อนไหวมากขึ้น ชุดครุยท่อนเป็นที่นิยมอย่างมากของสตรีแถบอันดามันของประเทศไทย ในยุค พ.ศ.๒๔๕๐-๗๐ ช่วงสมัยพระยารัษฎานุประดิษฐ์ฯ เป็นสมุหเทศาภิบาล จนถึงสมัยรัชกาลที่ ๗

ยุคของชุดเคบาย่ามลายู

ในประเทศอินโดนีเซียเมื่อย่างเข้าศตวรรษที่ ๑๙ สตรีชาวดัตช์เจ้าอาณานิคมได้ตัดเย็บเคบาย่าสั้นระดับสะโพกประดับด้วยผ้าลูกไม้จากยุโรป ถือเป็นชุดของสตรีในหมู่คนชั้นสูงเท่านั้น ต่อมามีการอนุญาตจากเจ้าอาณานิคมให้สตรีเพอรานากันสวมใส่ชุดเคบาย่าได้ สตรีเพอรานากันจึงได้นำเสื้อเคบาย่ามาปรับโครงสร้างชุดให้รัดรูปและสั้นลงเทียมเอว เนื้อผ้าโปร่งบาง ชายเสื้อด้านล่างทำให้แหลมยาวลงมาถึงต้นขา สวมใส่กับผ้าถุงปาเต๊ะ เกิดการนำลวดลายมาเพิ่มเติมจากเพียงลายลูกไม้ที่สตรีดัตช์ตัดเย็บด้วยการนำลายฉลุมาประดิษฐ์ประดอยเพิ่มให้เกิดความสวยงามและมีมงคล เรียกว่า Kebaya Encim (สตรีเพอรานากันจีน) ถือเป็นต้นแบบของเคบาย่ายุคใหม่แล้วได้เกิดการเรียกเคบาย่ายุคต่อมาตามลักษณะการประดับตกแต่ง หรือสถานที่ที่ให้กำเนิดลวดลาย ได้แก่ Kebaya Sulam , Kebaya Biku ,Kebaya Renda , Kebaya Keranchang , Kebaya Kerawang เป็นต้น

เคบาย่าในประเทศไทย

สตรีสยามเริ่มปฏิรูปการแต่งกายอย่างชัดเจนในสมัยรัชกาลที่ ๕ เริ่มในสตรีชั้นสูงที่ตัดเสื้อผ้าแบบยุโรป ประดับขอบเสื้อด้วยผ้าลูกไม้ ขณะที่สตรีทั่วไปยังนิยมนุ่งกระโจมอก หรือไม่สวมเสื้อ ทางภาคใต้ฝั่งอันดามันสตรีที่ร่ำรวยโดยเฉพาะพวกเพอรานากันในภูเก็ต พังงา ตรัง ระนอง กระบี่ สตูล ได้รับอิทธิพลการแต่งกายจากเมืองปีนังที่ขณะนั้นอยู่ในอาณัติอังกฤษ และเป็นคู่ค้าแร่ดีบุกและยางพาราที่สำคัญกับสยามผ่านทางเรือ เสื้อเคบาย่าจึงเป็นวัฒนธรรมที่ถ่ายทอดมายังสยามอันดามัน รวมถึงผ้านุ่งปาเต๊ะ ผ้าเช็ดหน้าและเครื่องประดับที่ไว้สวมคู่กัน ในสมัยนั้นสตรีแถบอันดามันของสยามยังนิยมใช้เสื้อตัวในที่มีแขนยาวมาสวมใส่โดยไม่ต้องมีชุดครุยยาวมาคลุม เสื้อตัวในส่วนใหญ่สีขาวหรือสีอ่อนเรียกกันว่า “ชุดคอตั้งแขนจีบ” ด้วยมีปกคอตั้งสูง กลัดกระดุมทองหรือ “กิ่มตู้น” แขนยาวปลายจีบที่ข้อมือ คาดเข็มขัดรอบเอวที่ทำจากโลหะมีค่า และถุงเงินถุงทอง บางท่านเหน็บกุญแจพวงใหญ่แสดงฐานะเจ้าของบ้านหรือเจ้าของกิจการใหญ่ ชุดคอตั้งแขนจีบเป็นที่นิยมตราบจนปัจจุบัน เพราะสวมใส่สบาย ไม่ร้อน และสง่างาม ไม่จำเป็นต้องเกล้าผมเช่นครุยยาว ระหว่างสงครามโลกครั้งที่สองการติดต่อระหว่างภาคใต้ของประเทศไทยและเมืองปีนังได้ขาดช่วงไประยะหนึ่ง หลังสงครามโลกราวปี พ.ศ.๒๔๘๔ รัฐบาลไทยมีนโยบายพัฒนาตามหลักสากลตะวันตก มีการรณรงค์สวมหมวกและเสื้อแบบฝรั่ง นุ่งผ้าถุง สตรีแถบอันดามันของไทยเปลี่ยนชุดแต่งงานเป็นชุดราตรีกระโปรงยาวแบบฝรั่ง เรียกว่า “ชุดบุ่นเบ๋ง” ต่อมาเมื่อการคมนาคมทางบกระหว่างภาคใต้สู่กรุงเทพมหานครพัฒนาขึ้น สตรีอันดามันได้เลือกซื้อผ้าลูกไม้จากย่านสำเพ็ง แล้วนำไปเย็บต่อทั้งตัว รูปทรงยังคล้ายเสื้อเคบาย่า เกิดชุดที่มีวิวัฒนาการใหม่เรียกว่า “ชุดลูกไม้ต่อดอก” สวมใส่กับเสื้อชั้นในตัวใหญ่สีเดียวกัน ชายเสื้อเทียมเอว มีทั้งแขนสั้นและแขนยาว ปัจจุบันยังเป็นที่นิยมสวมใส่ออกนอกบ้านของสตรีที่สูงอายุในแถบอันดามันของไทย

ความสำคัญของเคบาย่า ความนิยมและการปกป้องมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรม

เคบาย่าถือเป็นเสื้อที่กำเนิดจากวัฒนธรรมการแต่งกายร่วมกันของชาวยุโรป ชาวมุสลิม เพอรานากันจีนเพอรานากันอินเดียในคาบสมุทรมลายูและชาวภาคใต้กว่า ๓๐๐ปี เป็นการผสมผสานการออกแบบและดัดแปลงด้วยเทคนิคและทักษะเฉพาะของแต่ละชุมชน ทั้งชาวโปรตุเกส ชาวดัตช์ ชาวมุสลิม ชาวจีนและชาวเพอรานากัน แม้กำเนิดจากชุดครุยยาวแต่เมื่อเวลาผ่านไปได้เกิดวิวัฒนาการที่แตกต่างกันในรายละเอียดแต่ละพื้นที่ ทั้งที่เป็นชุดครุยท่อน ชุดเคบาย่าสั้น ลูกไม้ต่อดอกของไทย ปัจจุบันเคบาย่าได้รับการยกย่องว่าเป็นชุดทางวัฒนธรรมของหลายประเทศ ของชุมชนชาวเพอรานากันและชุมชนมุสลิม ประกอบด้วยความสวยงาม ความสง่า ความล้ำค่าในงานประดิษฐ์ของแต่ละท้องถิ่นที่สื่อถึงความเชื่อ ความเป็นมงคล ได้แก่ การประดับผ้าลูกไม้ การปักฉลุ ชุดกระดุมโกสัง ปิ่นประดับ สร้อยคอ เข็มขัดเอว รองเท้าปัก เป็นต้น ถือเป็นมรดกภูมิปัญญาทางวัฒนธรรมร่วมห้าประเทศที่ควรส่งเสริมให้สืบทอดสู่รุ่นลูกหลาน แต่ละชุมชนควรปกป้องอนุรักษ์ความรู้ เทคนิคฝีมือช่าง ธรรมเนียมและการปฏิบัติผ่านความร่วมมือของทั้งภาคประชาสังคมและสถาบันฝีมือช่าง และควรมีการแลกเปลี่ยนเรียนรู้ร่วมกับอีกสี่ประเทศพี่น้องด้วยความสัมพันธ์อันดีงาม

บรรณานุกรม (Reference)

• William Gwee Thian Hock. A Baba Malay Dictionary. Tuttle Publishing. The Peranakan Association. Singapore, 2006
• Datin Seri Endon Mahmood. The Nyonya Kebaya : A Century of Straits Chinese Costume. Periplus. Singapore, 2004
• ฤดี ภูมิภูถาวร.การแต่งกายผู้หญิงบาบ๋าภูเก็ต.บริษัทเอสพริ้นท์ (2004) จำกัด.สมาคมเพอรานากัน.ภูเก็ต,2547
• Lillian Tong. Straits Chinese Gold Jewellery. Pinang Peranakan Mansion Sdn Bsd. Eastern Printers Sdn Bsd. Malaysia,2014
• Randall Ea. David A. Henkel. Heidi Tan. Peranakan Museum A-Z. Asian Civilization Museum for the Peranakan Museum. KHL Printing. Singapore,2008
• Linda Chee. Being Baba. Selected Articles from the Peranakan Museum. The Peranakan Association Singapore. Craft Print Pte Ltd. Singapore,2015